تصرف عدوانی موضوعی است حقوقی که به زبان ساده تر به معنی به زور گرفتن زمین و یا ملک از مالک و یا از کسی که بر اساس یک قرارداد حقی نسبت به آن ملک دارد. در صورتی که فرد مال خود را با رضایت به فرد دیگری بدهد و بعد از رضایت خود پشیمان شود عنوان تصرف عدوانی بر فعل متصرف لاحق، صادق نخواهد بود.
با توجه به روشن بودن تعریف تصرف دعوانی، دعاوی ناشی از تصرف عدوانی در حقوق و نظام ایران هم میتواند دعاوی کیفری باشد هم دعاوی
حقوقی. لازم به توضیح است مزیت مطرح کردن دعاوی حقوی در تصرف عدوانی به عدوانی کیفری بدین صورت خواهد بود که اگر در ابتدا خواهان دعاوی را به صورت حقوقی مطرح کند دیگر امکان طرح به صورت دعوای کیفری نخواهد بود ولی اگر در ابتدا طرح دعوای را کیفری اعلام کند امکان طرح دعاوی حقوقی خواهد بود .
اگر فردی مدعی غیرقانونی بودن رابطه تصرف باشد، باید با توسل به قانون و با اقامه دعوی، این رابطه را برهم زده و متجاوز را باز دارد در غیر اینصورت خود، متجاوز، محسوب خواهد شد.
در دعوای تصرف عدوانی باید شرایط ذیل اثبات شود:
- سبق تصرف خواهان: یعنی باید خواهان، سابق بودن تصرفات خود را بر ملک ثابث نماید ولی لازم نیست مالکیت یا سمت خود را نسبت به اموال مورد تصرف ثابت کند
- لحوق تصرف خوانده: موخر بودن تصرفات خوانده بر ملک نیز باید از سوی خواهان پرونده اثبات شود به عبارتی تصرفات خوانده باید بعد از تصرفات خواهان باشد.
- عدوانی بودن تصرفات خوانده: باید تصرفات خوانده دعوا، عداونی یعنی برخلاف حکم قانون یا اذن و اجازه خواهان یا قائم مقام یا وکیل وی باشد در صورتی که با اذن و اجازه خواهان ، خوانده متصرف ملک شود لیکن بعد از رجوع از اذن توسط خواهان پرونده ، خوانده از ملک رفع تصرف بنماید طرح دعوای رفع تصرف مواجه با اشکال خواهد بود.
- موضوع تصرف مال غیر منقول باشد: به صراحت ماده 158 ق.آ.م موضوع این نوع دعاوی باید مال غیرمنقول باشد در تعریف مال غیر منقول ماده 12ق .م مقرر داشته است « مال غیرمَنقول آن است که از محلی به محل دیگر نتوان نقل نمود اعم از اینکه استقرار آن ذاتی باشد یا به واسطه عمل انسان به نحوی که نقل آن مستلزم خرابی یا نقص خود مال یا محل آن شود. » بنابراین زمانی که موضوع تصرف، اموال منقول مثل ماشین یا هرچیزی که مطابق قانون به موجب مواد 19 الی 22 جز اموال منقول محسوب می‌شوند باشند طراح دعوای تصرف عداونی براساس ماده 158 ق.ا.م امکان نخواهد داشت.
برای درک بهتر موضوع دعوای تصرف عدوانی حقوقی و کیفری به توضیح و تفسیر میپردازیم:
1- دعوای حقوقی رفع تصرف عدوانی
در دعاوی حقوقی رفع تصرف عدوانی خواهان دعوا نیازی به اثبات مالکیت خود نداشته و تنها با اثبات تصرف قبلی در ملک میتواند اقدام به طرح دعوا علیه متصرف عدوانی کند این که یک ویژگی مهم برای دعوای حقوقی رفع تصرف عدوانی محسوب میگردد. لازم به ذکر است در بعد حقوقی باید توجه داشت که مدت زمان تصرف سابق خواهان باید به اندازه‌ای باشد که او عرفا متصرف شناخته شود و این مدت، بنا بر نظر قاضی و عرف میتواند متفاوت باشد.
حتی اگر متصرف عدوانی، مالک ملک بوده و برای احقاق حق خود اقدام به تصرف عدوانی ملک کرده باشد، قانون این اجازه را به متصرف ملک داده است تا با طرح دعوا و اثبات تصرف قبلی خود، رفع تصرف عدوانی را از دادگاه درخواست کند. البته مالک ملک میتواند با طرح دعوای متقابل و ارایه اسناد مالکیت نسبت به طرح دعوای خلع ید اقدام و ملک را با استفاده از مجاری قانونی و قضایی از متصرف باز پس گیرد.
یکی از ویژگی‌های مهم احکام رفع تصرف عدوانی، اجرای فوری رای دادگاه است و بر اساس قانون تجدیدنظر خواهی مانع اجرای حکم نیست و رای دادگاه مبنی بر رفع تصرف فوری اجرا شده و دادگاه میتواند حکم به رفع آثار ناشی از تصرف عدوانی بدهد.
2- دعوای کیفری رفع تصرف عدوانی
هر فعل یا ترک فعلی که قانون برای آن مجازات تعیین کرده باشد، جرم محسوب می‌شود و ماده 690 قانون مجازات اسلامی نیز تصرف عدوانی مال منقول غیر، مزاحمت از احقاق حق و ممانعت از اجرای حق را مستحق مجازات دانسته است.
به اعتقاد برخی حقوقدان‌ها و با توجه به تعاریف قانونی، «جرم تصرف عدوانی یعنی تصرف مال غیرمنقول متعلق به دیگری بدون رضایت مالک یا متصرف قانونی آن». برای شناخت بهتر جرم تصرف عدوانی ابتدا باید عناصر جرم شناخته شده سپس به تفاوت‌های آن با دعوای حقوقی تصرف عدوانی پرداخت.
الف - عنصر مادی جرم: عمل فیزیکی جرم تصرف عدوانی، اقدام به تصرف غیرقانونی املاک متعلق به دیگران است. هر اقدامی که در تسلط یا استیفای مالک از ملک با محدودیت یا خطر روبه‌رو شود، مصداق تصرف بوده و این تصرف میتواند هم با ایجاد آثار تصرف و هم به صورت عادی و بدون ایجاد آثار تصرف باشد. به بیان دیگر، تصرف یک عمل عرفی بوده و شامل هر اقدامی می‌شود که مالکیت مالک را به خطر می‌اندازد.
برای تحقق عنصر مادی جرم تصرف عدوانی نخست اینکه مال باید مال غیرمنقول باشد و دوم اینکه متصرف یا مدعی، مالکِ ملک باشد. همچنین راضی نبودن مالک یا صاحب حق از تصرف دیگران نیز در این خصوص یکی از شرایط است.
ب- عنصر قانونی جرم: ذیل ماده 690 قانون مجازات اسلامی مصوب 1375 به صراحت در خصوص جرم تصرف عدوانی به بیان شرایط و اوضاع احوال این جرم پرداخته است. در ذیل ماده 692 همان قانون به تصرف با قهر و غلبه اشاره کرده که باز هم مصداق همین جرم محسوب می‌شود. البته ماده 694 قانون نیز به صورت جزیی موضوع ورود غیرمجاز به منزل و حریم خصوصی مسکن افراد را مورد توجه قرار داده که مصداق دیگری از جرم تصرف عدوانی محسوب می‌شود اما در مجموع مهم‌ترین مستند قانونی جرم تصرف عدوانی همان ذیل ماده 690 قانون مجازات اسلامی است.
